بر اساس تحقیقات گسترده یک زبان شناس

لکی زبان شناخته شد.

کیومرث امیری کله جوبی (لک امیر)

این قضیه را که لکی یک زبان است و تمام شاخص ها و ویژگیهای یک زبان را داراست، دکتر فرامرز شهسواری دکترای زبان شناسی دانشگاه دولتی ایروان در کشور ارمنستان طی پژوهشی که آن را نیز به عنوان دکترین خود به دانشگاه ارائه داده است به اثبات رسانیده است و تحقیقات خود را در سه جلد کتاب با عناوین: 1-  واج، تکواژ و واژه ها در زبان لکی 2- ریشه شناسی و معنا شناسی در زبان لکی 3- توصیف ساختار زبان لکی، اخیرا به چاپ رسانده است. وی پژوهش خود را زیر نظر و به تایید اساتیدی چون: پرفسور آساتوریان رئیس دپارتمان زبان شناسی تطبیقی دانشگاه دولتی ایروان، پرفسور روبن غازاریان، دکتر وارطان وسکانیان استاد زبانهای ایرانی، دکتر هاسمیک گروسیان  و تنی چند از صاحب نظران به انجام رسانده است و در مقدمه کتابهایش آورده است که علاوه بر این ها کتابهای دیگری نیز در مورد زبان لکی به زبان انگلیسی و فارسی در آینده چاپ خواهد شد. این محقق تا کنون مقالاتی را نیز در زمینه زبان لکی در مجلات معتبر خارج از کشور به چاپ رسانده که مورد توجه قرار گرفته است.

ذکر این نکته را در اینجا ضروری می دانم که جناب آقای دکتر شهسواری خود لک زبان نبوده و کار خود را به صورت علمی و بدون هیچ نگاه سیاسی خاص و یا تعصبی به انجام رسانده که قابل تمجید میباشد . باید گفت کسی تا کنون چنین خدمت بزرگ علمی به زبانهای بومی منطقه و به ویژه زبان لکی انجام نداده است.

دکتر شهسواری مبنای تحقیقات خود در باره ی زبان لکی را زبان رایج امروزی لکی قرار داده و کلیات زبان لکی، واج های این زبان، فرایندهای واجی، تکواژ در زبان لکی و نیز واژه سازی و بطور کلی ساختار و ریشه ی این زبان را مورد دقت و کنکاش دقیق قرار داده است و قواعد دستور زبانی لکی را ترسیم و توضیح داده و صد البته هم درکار خود موفق عمل کرده است. این پژوهشگرکرد که خود اصالتا از ایل بزرگ سنجابی و بزرگ شده ی شهر کرمانشاه می باشد در جایی از تحقیقاتش اشاره می کند که بیشتر اظهار نظرها در مورد خاستگاه و طبقه بندی زبان لکی عموما توسط افراد غیر متخصص که آشنایی چندانی با مفاهیم زبان شناسی ندارند صورت گرفته است که عمدتا توجیهی علمی برای آنها نمی توان در نظر گرفت. گفته های سیاحان، جهانگردان و تذکره نویسان گرچه در مواردی مفید است اما نمی توان صد در صد به عنوان یک واقعیت علمی برای این زبان در نظر گرفت.

شهسواری این تحقیق را تنها با زبان علمی و در چهار چوب دستور زبانی و به دور از هر گونه اظهار نظر شخصی جزء در موارد مرتبط با موضوع انجام داده و در توصیف زبان لکی اشاره کرده، نظر به اینکه شش واج در زبان لکی وجود دارد که خط فارسی هیچ نشانه ای برای آنها ندارد همچنین وجود هجاهایی مانند: ccvc یا ccvc  ناچاریم که از الفبای آوانگارد (I.P.A) استفاده کنیم.

وی در جای دیگر می نویسد: رسم الخطی که برای ثبت گویشهای مختلف کردی به کار رفته است، گرچه برای گویشهایی مثل سورانی مفید است اما در مورد لکی نمی توان به طور کامل از آن استفاده کرد.

در باره ی ساختار واجی زبان لکی نیز آورده است: زبان لکی از نظر ساختار واجی دارای سی و چها ر واج است که به نه (9) مصوت و بیست و پنج (25)صامت تقسیم می شود. همچنین از نظر ساختار هجایی بر اساس امتداد و کشش مصوت دارای ده (10) هجا است.

وی بیان می کند: در مورد افعال زبان لکی  نیز باید گفت: زبان لکی دارای سیستم غنی و پیشرفته ی افعال است.

در قسمت مقدمه کتاب واج، تکواژ و واژ در زبان لکی آمده است: زبان لکی یکی از زبانهای ایرانی است که در حوزه جغرافی نسبتا وسیعی در نواحی غربی ایران  و در چهار استان همدان، کرمانشاه، لرستان و ایلام  به آن تکلم می شود و مناطق لک زبان در این استانها به طور غیر رسمی لکستان نامیده می شود. وجود واژگان منحصر بفرد که دارای خصوصیات آوایی و معانی خاص این زبان هستند و ... حکایت از آن دارد که این زبان ریشه در زمانهای بسیار کهن دارد. و بر اساس یک برآورد نسبی حوزه جغرافیایی این زبان را می توان، حدود پانزده تا بیست هزار کیلومتر مربع دانست. کوهستانی بودن مناطق عمده ی تحت نفوذ آن، عدم راههای ارتباطی مناسب و وسایل ارتباط جمعی در گذشته مانند رادیو و تلویزیون و ... باعث شده که این زبان کمتر تحت تحولات دهه های اخیر قرار گیرد و همین موضوع سبب شده است که بسیاری از ساختارهای کهن آن دست نخورده باقی بماند. این زبان را باید زبانی زنده و غنی به حساب آورد زیرا وسیله ارتباطی بین عشیره، قبیله و قومی است که به آن تکلم می کنند. همچنین آن را از این نظر غنی می دانیم که دارای ادبیات شفاهی قابل ملاحظه ای است، خصوصا امروزه با به دست آوردن نسخ خطی در حوزه شعر و ادب از این زبان می توان با اطمینان بیشتری در مورد آن اظهار نظر کرد. در بخش آثار ادبی ارتباط آن با دیگر گویشهای غربی به خصوص زبان اورامی (هورامی) کاملا مشهود است. البته این امر تصادفی نیست، زیرا از یک طرف به وحدت فرهنگی این قوم با اقوام همسایه مربوط است و از طرف دیگر به خاستگاه مشترک و زبان اولیه آنها ارتباط دارد.

داده های دقیق در مورد تعداد لک زبانها موجود نیست ولی بر اساس آمارگیری تقریبی تعداد آنها به حدود یک میلیون تا یک و نیم میلیون می رسد. لکها هم مانند اقوام دیگر ایرانی زبان مناطق غربی دارای ساختار دقیق قبیله ای می باشند که بر اساس آن ساختار به قبایل، عشیره ها و طایفه ها و خاندانها تقسیم می شوند . معروفتر از همه ی طایفه ها زندیه بود که رئیس آن کریمخان زند (1779-1705) د ر نیمه دوم قرن هیجده بعد از قتل نادرشاه موفق به تشکیل حکومت نسبتا قوی و طولانی شد که تقریبا کل فلات ایران به غیر از خراسان را در بر داشت.

در مورد اعتقادات دینی لک ها وی می نویسد: از نظر اعتقادات دینی لکها به دو گروه تقریبا برابر تقسیم می شوند که یکی شیعیان دوازده امامی و دومی پیروان فرقه اهل حق هستند. بعضی ها معتقدند که لکها تنها در دو قرن اخیر به مذهب تشیع دوازده امامی روی آورده اند. قبل از آن جامعه لک زبان به طور کامل پیروان اهل حق بودند و لکستان نیز دایما به عنوان یکی از مراکز مهم این فرقه به شمار می رفته و در حال حاضر هم همین جایگاه را دارد.

این پژوهشگر مناطق غربی ایران را به حق بهشت گمشده ی زبان شناسان ذکر کرده و می افزاید جزیره های زبانی در آن وجود دارد که در نوع خود بسیار بی نظیر است و تا کنون کمتر کسی به توصیف ساختار آنها پرداخته است.

دکتر شهسواری که تلاش فراوانی نموده تا در این باره اظهار نظر شخصی نکند اما در جایی هم انگار نتوانسته از این حقیقت چشم پوشی نماید و بی گمان برای شناساندن بیشتر زبان لکی و مردم لک زبان می نویسید، زندگی درکوهستان، روحیه ی والای عشایری لک را جسور و بی باک بار آورده است. به نحوی که از نظر کلامی صریح الهجه و جدی هستند و اهل بذله گویی و اطناب در سخن نیستند و با کمترین کلمه سعی دارند مقصود خود را ادا کنند و یا با آوردن ضرب المثلی طرف را به سکوت وادارند. -ص 19 و 20 کتاب واج، تکواژ و ... -

 در بخش دوم این نوشتار نگاه گذرایی خواهیم داشت به برخی خلاء های موجود در این پژوهش به ویژه در بخش واژه ها، اسامی، صفت ها، حوزه ی جغرافیایی و ... که در این پژوهش جای بحث و بررسی بیشتری دارند. قبل از هر چیز ذکر این نکته ضروری است که بدانیم پژوهشگر محترم حین پژوهش قدمی به عقب و گذشته ی نه چندان دور این زبان و مردم آن برنداشته است تا تاریخچه گسترده و بسیاری از واژه های رایج در زبانی لکی را که هم اکنون در افواه سالخوردگان لک و روستانشینان لک زبان جاری و ساری است مورد مطالعه قرار بدهد و تنها به واژگان امروزی که بیشتر شهرنشینان امروز آن را داخل زبان لکی کرده اند اکتفا نمود ه است و از سوی دیگر وی به سراغ واژگان بسیاری که در زبان لکی وجود دارد و هیچ معادلی در زبان فارس ندارند مانند واژه های (ورنسک)، رامکه، و...  نیز نرفته است تا با دنیای شگرفی از واژگان موجود در این زبان دست یابد و بی گمان پژوهش ارزشمند خود را گسترده تر و ثمربخش تر نماید. البته همه ی اینها خارج از حوزه بخش علمی تحقیقات ایشان بوده و تنها به واقعیات موجود و ملموس مربوط به زبان لکی باز می گردد و در مورد تحقیقات علمی نامبرده دخالتی انجام نداده ایم.

در خصوص تحقیق نویسنده در باره ی حوزه های جغرافی لک نشین نیز ایراد و اشکالاتی وجود دارد. مثلاً مردم هلشی مرکز بخش فیروزآباد لک زبان نیستند و به جای آن اهالی فیروزآباد با مرکزیت بخش هلشی هستند که از روستای باغ طیغون به سمت غرب منطقه با زبان لکی تکلم می کنند و بقیه منطقه ی دشت ماهیدشت به سمت شرق،  به غیر از روستای سرونو که لکی صحبت می کنند بقیه غیر لک هستند و مردم منطقه از آنها به عنوان زنگنه و زبان زنگنه یاد می کنند. یا مثلا روستای کلم در حد فاصل دره شهر و ایلام که مرز میان کرد زبانها یا همان زنگنه با لک زبانها می باشد.

در نقشه های ترسیم شده توسط محقق محترم تنها به مناطق و شهرهایی که به طور کلی لک زبان هستند اشاره شده و نقشه ی آن مناطق ترسیم شده است. در حالیکه این نقشه ها نارسا هستند چرا که، مثلا از شهر کرمانشاه با جمعیت فراوانی لک که تنها در شهرک بزرگ جعفرآباد بیش از صد تا صد وپنجاه هزار لک زبان ساکن هستند و یا خرم آباد و ساکنان فراوان لک زبان آن خط و رسمی ترسیم نشده است بطوریکه خواننده با دیدن این نقشه ها گمان می کند که در این شهرها هیچ لک زبانی زندگی نمی کند. همانطوریکه از دیگر لکهای ساکن در دیگر استانهای کشور چون لکهای غیاثوند در استان قزوین و لوشان در شمال کشور و ... نیز سخنی به میان نیامده است.

در خصوص اسامی نیز، چه اسامی آدمها و چه نام روستاها و مناطق در این پژوهش اشتباهات یا بی توجهی هایی رخ داده است که ناچار به توضیح آن هستم. محقق محترم پسوند (وند) را  نشانه ایلات لک به شمارآورده است حال آنکه این پسوند را به تازگی یعنی در زمانی که شناسنامه و ثبت اسناد در کشور بوجود آمد، مسئولین ثبت اسناد و شناسنامه اسامی آدمها، رودخانه و چشمه ها و کوهها و .. را در اسناد رسمی و شناسنامه ای تغییر دادند و اسامی دلخواه خود را که به زبان فارسی نزدیک می باشد جایگزین آنها کردند که هیچگونه  هویتی ندارند. در این خصوص می توان به پسوند (وند) در نام ایلات توجه کرد در حالیکه هیچ کدام از آنها وند نبوده و در زبان لکی (الف و نون) بوده و هست مثل: هوزمانن، بالن، زردلان، جالن و ...  که به جای اینها، نامهایی چون (عثمانوند، بالوند و .. ) ثبت شده و رایج گردیده است.  متاسفانه همین اتفاق در خصوص اسامی روستاها و کوه و تپه ها و جالب اینکه در خصوص اسامی انسانها هم اتفاق افتاده است.گویی این بار حضرات فارس زبان یا به گفته دقیق تر مامورین ثبت اسناد و صدور شناسنامه هستند که به جای تازی گردانی توسط اعراب که بارها و بارها در سرزمین ایران انجام دادند و اسامی فارسی را به عربی تغییر دادند، این بار اینها اقدام به فارسی گردانی در همه ی زمینه ها در مناطق لک نشین می کنند. مثلا نام (پاچیا) را به (پاچقا) تغییر داده اند. بدون آنکه دلیل علمی خاصی برای این کار خود داشته باشند. حال آنکه (چیا) واژه ای بومی و لکی و در عین حال زیباتر از پاچقا است و فاقد هر عیب و ایرادی است و به همین ترتیب نام (کله جو) به (کله جوب)، (مایه شت) به ماهیدشت و ... تغیر نام یافته اند. حال آنکه این اسامی در منطقه زاگرس یکی و دوتا نیستند و در منطقه دهها روستا به نام کله جو و پاچیا و .. وجود دارند. یا مثلا (که نی سویر) به چشمه سرخ، (کوی چرمی) به کوه سفید و دهها و بلکه صدها نام و نشان بومی و لکی را در منطقه تغییر داده و در اسناد و شناسنامه ها ثبت کرده اند و باعث لطمه وارد کردن به این زبان شده اند و دیگران را هم به اشتباه در این خصوص انداخته اند. در مورد اسامی انسانها هم تردیدی نیست لک زبانها با توجه به گستردگی و کهن بودن زبان و سرگذشتشان اسامی خاصی را در زبان و فرهنگ خود دارا هستند که بخش بزرگی از فرهنگ و تاریخ این مردم  به حساب می آید. اسامی انسانی چون: ( مه ولی، داربهلوی، کلوالی و ... دهها نام و نشان دیگر از این دست را که باز هم توسط همان افراد این اسامی تغیر یافته و (مه ولی) به محمدولی، (داربه لوی) به علی، (کلوالی) به کلبعلی و ..... تغیر داده شده اند و هیچ هم فکر نکرده اند آیاکسی پیدا می شود نام فرزند خود را سگ علی بگذارد؟! چون در عربی کلب به معنای سگ است و این واژه در زبانهای لکی و فارسی معنا ندارد.

 در جای دیگر مشاهد می کنیم پژوهشگر محترم از واژه هایی چون (از) و (که) به عنوان حروف ربط یا اضافه ی در لکی نام می برد، حال آنکه در زبان لکی واژه (از) وجود ندارد و به جای آن واژه (اژ) کاربرد دارد و حرف (که) نیز همینطور و به جای آن حرف (گ) استعمال دارد.

بگذریم که نوشتن کلمه (که)و (چه) در فارسی با توجه به کاربرد اصوات در این زبان نیز کاملا غلط نوشته می شوند و درست آنها (ک) و (چ) می باشد و (ه) چسبان آخر این دو واژه کاملا بی مورد و بی جاست. زیرا حرف (ه) چسبان که در آخر آنها آمده است اصلا خوانده نمیشود و معلوم نیست چرا آمده است؟!

به دنبال این اشکالات باید اضافه کنم حرف (ل) لام که در زبان لکی به عنوان علامت جمع کاربرد زیادی دارد در این تحقیق جایگاهی نداشته و نادیده گرفته شده است. ( کُر) به معنی پسر، مفرد و (کرل) به معنی پسران جمع. و به این ترتیب، پیا= پیال، ژن= ژنه ل، دت= دتل، روژ = روژل و ... که بر عهده ی پژوهشگر محترم است در تحقیقات آینده خود در این زمینه و یا در مقالاتی که منتشر می کنند به این سوالات و ابهامات پاسخگو باشند و خواننده ی جستجوگر را قانع کنند. با آرزوی موفقیت برای جناب آقای دکتر شهسواری محقق و زبان شناس ارزشمند و با این امید که در آینده شاهد پژوهشهای بیشتر از جانب ایشان باشیم و از تحقیقات و نظرات وی کمال استفاده را بنمائیم.

در پایان باید اشاره نمایم در این تحقیق جای بحثهای دیگر از این دست وجود دارد که در اینجا به همین نگاه گذرا اکتفا می کنیم . با آرزوی موفقیت و سربلندی روزافزون برای آقای دکتر فرامرز شهسواری که خدمت شایان توجه و بی سابقه ای به فرهنگ و زبان لکی و در مجموع زبانهای بومی کرده است. به ویژه اینکه خبردار هستیم این محقق پر تلاش قصد دارد در آینده تحقیقاتی را در باره زبانهای کردی جنوبی نیز انجام دهد و حال با وجود این پژوهش ارزشمند و قابل قبول از این پس کسانی که  بخواهند در آینده در خصوص زبان لکی به مطالعه و پژوهش دست بزنند و یا در باره ی آن اظهار نظر کنند با توجه به اینکه زبان لکی اکنون از نظر توصیف مفاهیم بنیادی مجهول نیست و یک زبان شناخته شده است می توانند نظریه های خود را ارائه نمایند.